Waarom dit verhaal? Het effect van massacommunicatie vind ik fascinerend. Het gemak waarmee mensen elkaars meningen overnemen en daarbij superlatieven niet schuwen, vind ik benauwend. Ik laat anderen niet voor mij denken. Dat doe ik zelf wel. Een wereld die beheerst wordt door idolen, is niet te besturen. Die wereld draait door…

In dit verhaal staat de opera Reconstructie centraal. Een opera die geschreven was in 1969 om de wereld te verbeteren. Kunst als vorm van macht. Niets is minder waar gebleken. Minder waar in meerdere opzichten.

Ik maakte zelf deel uit van de periode waarin Che Guevara werd vereerd. Met de dood van Fidel Castro 25 november 2016 besefte ik pas wat een gebrek aan realiteitszin volksstammen moet hebben gedreven tot het vereren van de moordenaar Che. Een misdadiger tegen mensenrechten. Een moordenaar van Cubanen, het volk van Castro (hijzelf was een Argentijn).

Nederland staat aan de vooravond van 4 en 5 mei. De herdenking van een zwarte periode in onze eigen geschiedenis. Dagelijks word ik geconfronteerd met de notie dat wij wereldwijd weinig tot niets geleerd hebben van die geschiedenis.

Heldendom
Misschien wel heel letterlijk te nemen de term heldendom. Een vergissing is menselijk, is in onze taal een staande uitdrukking. Zo was de opvoering van een opera over de “moord op Che Guevara” (hij was geëxecuteerd zonder een proces) zéker een vergissing. Die vergissing wordt gemaakt in de tijd van democratisering in Nederland. In een tijd waarin Che Guevara een held wordt genoemd door massa’s jongeren in het vrije westen. Jongeren die trots zijn op hem en zijn foto aan hun muren plakken thuis, T-shirts aantrekken met zijn beeltenis er op en die een baard laten staan en een haardracht kiezen waardoor zij op hem lijken. Che Guevara stond symbool voor democratisering, voor de herplaatsing van de macht. Voor revolutie. Hij was een symbool voor de revolutie die in onze eigen samenleving plaatsvond.

De massacommunicatie
Wat allemaal niet werd verteld, wisten we niet. Wat wél werd verteld was allemaal waar, anders kwam het niet voor radio en televisie. Zo dachten we destijds.

Nu in de huidige tijd is het een zware opdracht aan ons de nepberichten te onderscheiden van de echte. Ik lees op www.isgeschiedenis.nl het volgende: “In gevechten met het nationale leger van Bolivia, [gesteund door] de troepen van de Verenigde Staten, werd hij op 8 oktober 1967 opgepakt. Een dag later werd hij zonder proces geëxecuteerd.”

In Europa en onder jongeren in de VS wordt van Che Guevara een held en een martelaar gemaakt. Op Wikipedia lees ik: “Op 8 oktober 1967 werd Guevara opgepakt tijdens een door de CIA georganiseerde militaire operatie van het Boliviaanse leger. Hoewel de CIA hem voor ondervraging in leven wilde houden, werd Guevara de dag na zijn [gevangenneming] geëxecuteerd.”

Wat in 1969 niet werd verteld
Op deze website lees ik het volgende:
“Tijdens het eerste jaar van Castro's glorieuze revolutie was Che Guevara zijn belangrijkste scherprechter - een combinatie van Beria en Himmler, met een grote uitzondering: Che's afslachting van Cubanen (Che was zelf een Argentijn) overtrof Heinrich Himmlers vooroorlogse afslachting van Duitsers - in schaal althans. “

Het contrast met Duitsland in de jaren ‘30
“Nazi Duitsland werd een moderne maatstaf voor politieke terreur zelfs vóór de Tweede Wereldoorlog. Nochtans had het Nazi-regime, volgens zowel William Shirer als John Toland, in 1938 niet meer dan 20.000 politieke gevangenen. Tegen die tijd zouden de politieke terechtstellingen kunnen opgelopen zijn tot een paar duizend, en de meeste hiervan waren van afvallige Nazi's zelf tijdens de blinde afslachting van de zogenaamde "Nacht van de Lange Messen" (30 juni - 2 juli 1934)…

Ik lees op de website van het Duitsland Instituut:
“In de nacht van 30 juni 1934 werden 85 prominente SA-leden zonder proces afgeslacht. Daarnaast werden een aantal andere oude rekeningen vereffend. Zo werden ook voormalig generaal en rijkskanselier Kurt von Schleicher en enkele naaste medewerkers van Von Papen vermoord.”

Ik zou mijzelf onrecht aandoen wanneer ik op slechts eenzijdige bronnen zou afgaan. Om die reden ben ik doorgegaan met zoeken en kreeg ik mijn bevestiging over Che Guevara in een wetenschappelijk verantwoorde nuancering van de persoon Che Guevara in een scriptie uit 2011 voor Internationale Betrekkingen. Che Guevara in historisch perspectief van Bob van Leeuwen met als begeleider Bob de Graaff aan de Universiteit Utrecht. Hij concludeert als volgt:

“Zoals ik vind, dat alle mensen die Che een koelbloedige moordenaar noemen en daarmee voorbij gaan aan alle kwaliteiten van Che[,] ongelijk hebben, zo vind ik tevens dat iedereen die met een shirt loopt van Che Guevara zich bewust [zou] moeten zijn van het gewelddadige en moordzuchtige karakter van de man.”

Voor mij persoonlijk is relevant in dit verband dat Che Guevara mensen heeft vermoord zonder dat zij de gelegenheid kregen zich te verdedigen. Dat is wereldwijd schering en inslag vandaag de dag. De VS neemt hierin een prominente rol, met executies van bijvoorbeeld een hoogleraar en zijn zoon in Jemen via drones. Dat gebeurt allemaal in het licht van een oorlogsverklaring aan een groep. Die oorlogsverklaring maakt het niet minder erg. Het zijn oorlogsmisdaden van een bevriende natie. Vandaag las ik in Trouw dat de chaos wereldwijd nog groter wordt, dat IS over drones beschikt. (sic!)

De opera
Reconstructie (opera Hugo Claus & Harry Mulisch, 9 juni 1969), de verbeelding aan de macht
Nederlandse Operastichting, regie: Hugo Claus & Harry Mulisch schreven het libretto en Peter Schat, Reinbert de Leeuw Louis Andriessen, Misha Mengelberg en Jan van Vlijmen schreven de muziek.
Een opera met onder meer Ramses Shaffy, Jérôme Reehuis, Natascha Emanuels, Hetty Verhoogt, Yoka Beretty en Siem Vroom.

De opera en de hype worden bezongen in deze reportage uit Andere Tijden, ergens uit het begin van het jaar 2000.

Het libretto werd geschreven door Hugo Claus en Remco Campert. Na het overlijden van Hugo Claus tekent het NRC het volgende op:

“Harry Mulisch, schrijver: „Ik ken Hugo vanaf zijn twintigste, ben twee jaar ouder. Samen hebben we hele dagen aan het libretto voor de opera Reconstructie van Peter Schat (1969, over Che Guevara, red.) zitten werken, een theepot saké tussen ons op tafel. De werkwijze was typerend: ik bedacht de grote lijnen, Hugo de invulling. Hij was precies, realistisch (sic!) – zoals in al zijn werk.”

Op de website van het Duitsland Instituut lees ik dan weer:

Cuba was een land van 6,5 miljoen [Cubanen] in 1959. Nadat ze drie maanden aan de macht waren, hadden Castro en Che de vooroorlogse Nazi-terreur al overtroffen. Een overloper beweert dat Che 500 doodvonnissen tekende, een andere zegt meer dan 600. De Cubaanse journalist Luis Ortega, die Che al sinds 1954 kende, schrijft in zijn boek "Yo Soy El Che!" dat Guevara 1.897 man naar het vuurpeloton stuurde. In zijn boek "Che Guevara: A Biography" schrijft Daniel James dat Che zelf toegaf "verschillende duizende" executies te hebben bevolen tijdens de eerste jaren van het Castro regime.”

Uit het libretto haal ik voor mijzelf vooral heel veel vragen. Ik vind er de volgende frase in die deels is geciteerd door Geert Mak in De Eeuw van Mijn Vader (bladzijde 628):

Geciteerd uit het libretto (p. 129/130):

“Nooit meer, nooit meer, nooit meer, - nooit meer

Nooit meer binnenskamers, - nooit meer

Nooit meer seizoenopruiming, - nooit meer

Nooit meer haalbare kaart, - nooit meer

Nooit meer geestelijk eigendom, - nooit meer

Nooit meer constructief opstellen, - nooit meer

Nooit meer eeuwigheid, - nooit meer

Nooit meer ter zake diligent, - nooit meer

Nooit meer maatschappelijke ladder, - nooit meer

Nooit meer sales promotion, - nooit meer

Nooit meer ziekenfondspremies, - nooit meer

Nooit meer fauteuil de balcon, - nooit meer

Nooit meer Atlantisch, - nooit meer

Nooit meer Farah Dibah, Günther Sachs, Onassis, Soraya, Callas, - nooit meer

Nooit meer spaarzegels, - nooit meer

Nooit meer geachte afgevaardigde, - nooit meer

Nooit meer welbegrepen eigenbelang, - nooit meer

Nooit meer pragmatisme, - nooit meer

Nooit meer bewustzijnsverruiming, - nooit meer

Nooit meer collectebussen, - nooit meer

Nooit meer met de meeste hoogachting verblijf ik uw dienstwillige dienaar, - nooit meer

Nooit meer goede smaak, - nooit meer

Nooit meer toegangsprijzen, - nooit meer

Nooit meer beursberichten, - nooit meer

Nooit meer medezeggenschap, - nooit meer

Altijd zeggenschap, - altijd.”

Conclusie
Geert Mak concludeert in 1999 in De Eeuw van mijn Vader dat dit “Nooit meer” voor alles in deze tekst in de huidige tijd verworden is tot Altijd. Ik vind dat hij gelijk heeft. Op de ziekenfondspremie na. Die is weer omstreden.

Daarmee was in 1969 kunst als vorm van macht drie keer mislukt: (1) de doelstelling zelf is mislukt, (2) de doelstelling destijds was op valse gronden (Che Guevara was eigenlijk het toonbeeld van een dictator en kon nooit model staan voor onze democratie) en (3) het hele gebeuren was een vorm van onbedoelde volksverlakkerij in de vorm van literatuur en klassieke muziek. Dit als gevolg van gebrek aan informatie vanuit de bron: de samenleving van Cuba.

Logisch dat Marga Klompé (de toenmalige minister van Cultuur) zich na afloop van de voorstelling op de vlakte hield: de kunstrecensenten moesten zich maar uitspreken.

Ik schrijf dit in een tijd waar Piet Hein Donner (vicepresident van de Raad van State) waarschuwt voor het uithollen van de parlementaire democratie als gevolg van referenda. (Dit staat 7 april 2017 in de kranten; tenminste in Trouw). Die waarschuwing lijkt mij een goed schot voor de boeg voor de onderhandelaars in de opmaat naar het Regeerakkoord.

Uit dit kleine onderzoek blijkt dat massacommunicatie gemakkelijk kan leiden tot massahysterie en ook dat massahysterie zich in een gedaante kan voordoen die wij als zodanig niet herkennen.

Zeker als het gaat om de scheiding tussen de machten (wetgevende, uitvoerende en de rechterlijke) heeft de overheid een belangrijke taak: het geven van voorlichting. Een zelfbewuste en kritische samenleving is gebaat bij informatie. Zorg dan ook dat die informatie voor handen is. Zorg er dan op zijn minst voor – zeker wanneer het gaat om onze grondwet - dat burgers niet gaan twijfelen over of ze te maken hebben met nepnieuws of echt nieuws.